Aylin Dağsalgüler
Zelzelenin bütün mecralarda gündemin birinci hususu olduğu günlerde, herkes üzerine düşeni, elinden geleni yapmaya çalışırken, bağlantı alanında çalışan akademisyenleri, kendi alanlarında ne yapılabilir diye düşünmek için çevrimiçi ortamda bir ortaya getirdik. Farklı mecralardan takip ettiğimiz haberleri, içerikleri konuştuk.
Prof. Dr. Halil Nalçaoğlu, Dr. Esra Ercan Bilgiç, Dr. Yusuf Yüksekdağ ve Dr. Sarper Durmuş ile gerçekleştirdiğimiz bu sohbetin emeli Türkiye’nin son yıllarda yaşadığı bu en büyük afetin nasıl bir bağlantı ortamında bize sunulduğunu tartışmaktı. Bu sohbeti gerçekleştirdiğimiz sırada bir yanda enkazın altındaki yakınlarının cenazesini bekleyenler, bir yanda da enkazı süratle kaldırıp inşaatlara başlama hevesindekiler vardı.
Siyasette ve medyada ‘asrın felaketi’ olarak çerçevelenen bir lisan oluştu. 1999 yılındaki sarsıntıda de tıpkı tarifin kullanıldığını biliyoruz. O periyoda nazaran daha fazla mecramız var. Elimizde, önümüzde daha fazla ekran var. Ve irtibat artık tek istikametten gerçekleşmiyor. Bu kalabalık ortamda toplum olarak ne durumdayız?
Halil Nalçaoğlu: Şu anda Türkiye olarak çok büyük bir olay yaşıyoruz ve sanırım ne kadar büyük bir olay yaşadığımızı tam anlayamıyoruz da. Burada gerçek bir felaket var ve bunun sonuçları dalga dalga, topluma, insanların psikolojisine, iktisada, siyasete, demografiye, kültüre kadar her alana yansıyor. Velhasıl bundan etkilenmeyen bir bölge, bir alan var mıdır bilmiyorum. Bütün bunların yanında siyaset, iktisat, demografik hareketlenme derken iletişimciler olarak bugün bir ortaya gelme nedenimiz biraz olayı irtibat perspektifinden irdeleyebilir miyiz diye düşünmek istiyoruz sanırım. Biraz genel başlayayım. Yani biraz tahminen malumun ilan olacak ancak, Türkiye’de çok önemli bir irtibat sorunu var. Bunu iki katmanda inceleyebiliriz. Bir tanesi yaygın bağlantı; bir bildirinin bir yerden bir yere gitmesi diyeyim. Yaygın sözünü olumsuz manada kullanmıyorum. Matematiksel bağlantı kuramındaki tarifiyle irtibat demek istiyorum. Biliyoruz ki bu temel sinyal transfer olayı, taşınabilir bağlantı ağları manasında, zelzele bölgesinde hâlâ olamıyor maalesef ve bu çok büyük bir sorun. İkincisini irtibatın bir öbür tarifinden, bir öbür irtibat yaklaşımından yola çıkarak saptayabiliriz. Burada irtibatın kurucu fonksiyonu diyebileceğimiz ve tek tek insanların, bireylerin içinde var oldukları dünyayı, etraflarını manaya ve anlamlandırma pratiklerini kastediyoruz. Burada da bir sorun var… Kelamını ettiğim birinci sorun, kabaca bu toplum sayesinde çok büyük ekonomik varlıklar haline gelmiş olan telekom şirketlerinin bir afette daha yine fonksiyonsuz kalması daha ayrıntılı konuşulabilir. Lakin bahsettiğim ikinci büyük soruna bilhassa odaklanmakta tahminen fayda var. Bağlantının kurucu fonksiyonu derken neyi kastediyorum? Burada ne var karşımızda?
‘TÜRKİYE OLARAK İKİNCİ BİR METEORU BEKLİYORUZ’
Burada, Naci Görür Hoca’nın da söylediği bir büyük sarsıntı realitesi var. Durumu aktarmak için realite ya da gerçeklik kavramını kullanıyor, zelzele gerçekliği diyor. Hoca diyor ki bu enflasyondan da işsizlikten de daha değerli ve öncelikli. Hangi partinin iktidar olduğundan da kıymetli. Zira bu, felaket sinemalarında yerküreye bir meteorun yaklaşması üzere bir şey. Bu durumda hiçbir şeyin değeri kalmıyor doğal olarak. Bir meteor yaklaşıyor Türkiye’ye, daha evvel de yaklaşıyordu. Çarpıyor, yakıp yıkıyor, herkesi, her şeyi etkiliyor. Sonra işte tırnak içinde yaralar sarılıyor. Ve sonra toplum ve toplumu yönetenler ikinci meteoru beklemeye başlıyor. Özetle şu anda biz Türkiye olarak ikinci bir meteoru bekliyoruz. Beklerken süratli, kapsamlı, tesirli tedbirler alıyor muyuz? Hayır, almıyoruz. Neden?
Acaba Profesör Görür’ün tabir ettiği mananın kurulmasında mı bir sorun var? Ben bunu anlamaya çalışıyorum. Artık bunun olup olmadığını anlamak için de nereye bakacağız? Yaygın bağlantı modalitelerine, yaygın irtibat mecralarına, işte toplumsal medyası, televizyonu, dijital platformlardaki yayınları, podcastleriyle, aklınıza gelebilen her türlü bağlantı pratiğine, WhatsApp kümelerine tahminen Telegram’a bakmamız gerekiyor. Zira elhasıl enformasyonun üretildiği, dağıtıldığı, tüketildiği her mecra aslında bizim bu realiteyi anlamamıza, olduğu üzere kurgulayabilmemize katkı veriyor.
Bunu yalnızca öteki alanlardan soyutlanmış bir irtibat sorunu olarak da göremeyeceğimizi belirtmeliyiz doğal. Örneğin istediğimiz üzere değil lakin sanki bunun yerine nasıl bir gerçeklik kuruluyor? Tahminen bugün bunu da konuşacağız. Örneğin ben 1999 sarsıntısını de çok âlâ hatırlıyorum. İzmir sarsıntısı yakın vakitte, doğal onu daha güzel hatırlıyorum. Denizli, Elazığ aklınıza gelen bütün yakın devir sarsıntıları hatırlıyorum. Doğrusu bugünkü irtibat kipinde evvelkilere nazaran bir değişiklik görmüyorum. Daima tıpkı şeyler oluyor. Binalar çöküyor. Enkaz altında beşerler var. Toplum ‘kenetleniliyor’. Bir yardım seferberliği başlıyor. Devlet harekete geçiyor. İşte enkazlar kaldırılıyor. Kahramanlar yaratılıyor. Müzik eşliğinde sunuluyor bunlar da. Sonra yardım paraları, vergiler toplanmaya başlanılıyor. Bir yara sarma psikolojisiyle hepimiz olduğu üzere dayanak olmaya çalışıyoruz o bölgelere. Ve giderek sönümleniyor bu.
‘ÖNCE İNKAR, SONRA ÖFKE, ARTIK PAZARLIK…’
Bakın bir hafta on gün geçti şimdiden hafif hafif sönümleniyor birinci reaksiyon. Özel yayınlar bitti. Ulusal yas yedi gündü. Yavaş yavaş artık normalleşmeliyiz psikolojisi hâkim olmaya başlıyor. Güya adeta travmanın evreleri üzere. Evvel inkar, sonra öfke, artık galiba pazarlık kademesine geldik. Ondan sonra bir buhrana gireceğiz. Ve sonra ahenk sağlayacağız. Ve yeni meteorumuzu beklemeye başlayacağız. Yani güya bu süreç travma teorisinin anlattığı üzere sürüyor. Bu evreleri geçerken olup biten şeylerde ben bir değişiklik gözlemlemiyorum. Doğal olarak biraz karamsarım. Sonuçlarında da bir değişiklik olacağını yani Profesör Naci Görür’ün bahsettiği realitenin amiyane tabirle bizlerin ve yöneticilerin başına ‘dank edeceğini’ zannetmiyorum. Dijital bağlantı çağında dünya tasavvurumuz içine girdiğimiz bu irtibat süreçleriyle şekilleniyor. Zati ben irtibatı ‘toplumsalın kurucu unsuru’ olarak tanımlıyorum. Bu türlü bir toplumsal kuruluyor bu irtibatla. Ve daima tıpkı formda kurulduğu için de değerli bir değişiklik de karşımıza çıkmıyor. Karamsar başladım biraz lakin açıkçası gördüğüm biraz bu türlü.
Daha özelde alışılmış birlikte tartışacağımız bir sürü sorun var. Onların da başlıklarını söyleyeyim. Girersiniz girmezsiniz başka bir problem. Afet pornografisi diyebileceğimiz bir şey olup bitiyor. Harikulade bir kutuplaşma var. Birebir şeyleri seyretmiyor toplum. Dijitalde olanlar öteki şey seyrediyor. Ulusal kanalların yarısında diğer öbür yarısında öbür şey seyrediliyor. Yani iki farklı zelzele kurgulanıyor demektir bu. Etik bir sürü sorun oluyor. İşte mahremiyetler ihlal ediliyor daima olarak…
‘DEPREM NEDEN GAZETECİYE GEREKSİNİMİMİZ OLDUĞUNU GÖSTERDİ’
Toplumsalın kurucu öğesi bağlantı şayet daima birebir formda kuruluyorsa ve tüm bilgiler aynı çerçeveyle sunuluyorsa, siz de karamsarım dediniz fakat, bunu aşmak için, unutmadan uygunlaşmak için medya hiç aracılık etmeyecek mi? Medyanın bu türlü afet, kriz vakitlerinde bir ortada tutma, kutuplaşmayı tedbire ve birleştirici olma gücü varsa onu aslında yaratamayan bir medya çıkmış oluyor. Öbür bir değerli kavram da sizin söylediklerinize de ek dezenformasyon. Kriz, kaos ve afet vakitleri dezenformasyonun, yanlış bilginin süratle yayıldığı vakitler. WhatsApp kümelerinden gönderilen komplo teorilerini ses kaydı yahut görüntü ile yaygınlaştıran ve inananlar var. Artık o denli şeylere şahit oluyoruz ki hepimiz insanız ve hepimizin kırılma anları var. Klasik medya da bunu yaymaya aracı oluyor. Medya okur-yazarlığı konusunda da çok ileride olduğumuz söylenemez. Bu mevzuda neler yapabiliriz?
Sarper Durmuş: Bu soruyu sarsıntı bölgesinden haberleri nasıl aldığımızı anımsayarak cevaplamaya çalışalım. Evvel televizyon; haber kanallarının ekseriyeti mucize kurtarma haberlerine odaklandı. Durumun vahimliğini gizlemeye, arama-kurtarma ve yardım çalışmalarındaki büyük aksaklıkları örtmeye çalıştılar. Felaketin boyutları o kadar büyük ki bunu birinci elden gören iktidar medyası muhabirlerinin satır ortalarında bile olsa olayın ciddiyetini aktarmak durumunda kaldığını gördük. Öte yandan, toplumsal medyaya bakınca acı içinde yardım isteyen insanları gördük. Twitter ya da Tik Tok’ta duyduğumuz sesler bize olayın vahimliğini gösterdi. Zati, muhalif haber kanallarının da toplumsal medyadan gelen içerikleri sıklıkla kullandığını gördük. Bilhassa kriz durumlarında toplumsal medya alandan süratli bilgi akışını -kaotik bir formda olsa da- sağlayabiliyor. Öte yandan Türkiye’deki ana akımı oluşturan diyebileceğimiz, çok izlenen kanalların makus sabıkası ve lineer anlatımıyla sınıfta kaldığı ortada.
Bir de gazeteciliğe neden muhtaçlığımız olduğundan bahsetmek isterim. Cüneyt Özdemir’in Hatay’daki bir yayını sırasında bir sıhhat vazifelisi bölgeye Ankara’dan zelzelenin birinci gününde geldiğini ve birinci günden beri Cüneyt Özdemir’in YouTube yayınlarını izlediğini söylüyor. Bu şu yüzden kıymetli, bu kişi formal ya da informal haberleşme ağı olduğunu düşüneceğimiz bir devlet kurumunda, Sıhhat Bakanlığı’nda çalışıyor. Buna karşın etrafında olan olayların ne olduğundan haberdar olabilmek için YouTube’dan bir yayın izliyor ve bu gazeteciye teşekkür ediyor. Yani olağan devirlerde bile mahallemizde, belediyemizde, vilayetimizde neler olduğunu anlamak için olayları bize düzgün bir formda anlatan, bilgileri ve olguları toplayan gazetecilere gereksinimimiz var. Alışılmış ki vakit içinde Türkiye’de devlet ve sermaye baskısıyla gazetecilik aşındırıldı, fakat farklı olaylar bize gazeteciliğe ve düzgün, özgür bir medya ortamına ne kadar çok muhtaçlığımız olduğunu anımsatıyor daima.
Ahmet Hakan CNN Türk’te ekranı ortadan ikiye böldürüp iki farklı kentte enkaz altındaki depremzedeyi yarıştırırken (!), askerin daha büyük sayılarda ve çok daha erken mobilize edilmiş olması gerektiğini Twitter’dan duyduk. Instagram ve Tik Tok’ta yardıma muhtaçlığı olan beşerler seslerini duyurmaya çalıştı. Problemler anlatıldı. Bu açıdan çok değerliydi. Ancak bir taraftan da aldatıcı bilgiler, uydurma adresler, palavra haberler ya da insanları örneğin Suriyelilere karşı nefrete iten, sorumsuz paylaşımların da çok süratli yayılan orman yangınları üzere dağıldığını da gördük.
Yani burada her şeyden evvel kendi imajını düşünen, hakikati daima üstten alınan kararlarla değiştirmeye çalışan bir devlet olduğu malumumuz. Ancak bir taraftan da toplumsal medyada ne oluyor? Twitter’ın ve TikTok’un -o daha az konuşuldu- on iki saat boyunca, beşerler yardım çığlıklarını toplumsal medyadan duyurmaya çalışırken yasaklanmış olması, boğazının sıkılmış olması en kolay sözle çok dehşetli. Ancak birebir vakitte da bu platformları da aldıkları karar ve tavırlar üzerinden eleştirmek, takip etmek gerekiyor.
Ulaştırma ve Altyapı Bakan Yardımcısı ‘Birtakım taleplerimiz oldu Twitter’dan’ diye bir açıklama yapmıştı. Bunun üzerine Türkiye’deki Twitter engellemesinin yakında kalkacağını da direkt Elon Musk tweetlemişti. Yani bu işin Twitter tarafında da çok üstlerde konuşulduğunu görüyoruz. Ve bizim toplumsal medya platformlarına tabir özgürlüğünü koruyup korumadıklarını ve palavra haberlerin ya da nefret telaffuzunun yayılmasına imkan sağlayıp sağlamadığını sormamız gerekli. Bunun için kâfi sayıda işçi çalıştırıyorlar mı? Bilhassa İngilizce dışındaki lisanlardaki kaynak eksikliklerinin ayrıyeten konuşulması gerekiyor. Biz olağan ki yasakçı, engellemeci devlet aklıyla ilgili tenkitlerimizi yaparken bizim üzerimizden tonlarca para kazanan dijital platformları da sorgulamamız gerekli. Düşünsenize bu düzensizliğin ortasında Twitter etkileşimi ne kadar arttı ve olağan bir vakte nazaran bize ne kadar fazla reklam göstermiş oldu? Bizim üzerimizden bu kadar para kazanan platformların haklarımızı korumak için neler yaptığını da konuşmak lazım.
‘MERKEZİ VE OTOSANSÜRÜ BİR ORTADA GÖRDÜK’
İlk söylediğinizle ilgili ekleme yapmak isterim. Dijital mecralardaki yayınlar kadar, muhtemelen televizyon daha da çok izlendi. İnsanların farklı seslere ne kadar gereksinim duyduğunu da gösteriyor verdiğiniz örnek. NTV’de muhabir Yağız Şenkal canlı yayındayken bölgeden bir vatandaşla konuşurken sesinin kesildiğini gördük. Haydi onu merkezden yaptılar, diyelim ki o merkezi bir sansür; lakin Show TV muhabirinin tenkit içeren bir kelam duyduğu anda mikrofonunu çekmesi içselleştirilmiş, otosansüre örnekti.
Halil Nalçaoğlu: Bu alandaki habercinin halet-i ruhiyesi, yaptıkları, yapmadıkları ya da stüdyoda da olabilir; iki isim öne çıktı. Bir tanesi bu Mehmet Akif Ersoy’un yaptığı Habertürk’te kamera ışıklarını kapattırmak. Bence çok etkileyici bir performanstı. Zira yeniden bizim olayı algımızı belirleyen bir çerçeveyi, ışığı, ortadan kaldırdı. Kamera ışıkları açıkken orada bu türlü pırıl pırıl konuşuyor beşerler. Böylelikle işin çok çok kıymetli bir boyutunu görmemiş, algılamamış oluyoruz. Algılamadığımızı fakat ışıklar kapatılınca fark ediyoruz. Mehmet Akif Ersoy bir anda o müthiş karanlık gerçeğini, sarsıntı bölgesinde elektrik olmadığı gerçeğini, yani telaffuz dışı bir gerçeği bizim gözümüzün içine sokmuş oldu. Bence çok âlâ bir hareketti.
Bir de Dilara Gönder var istifa eden Show TV’den. Dilara Gönder de konuğuna da fazla kelam hakkı vermeden isyan etti canlı yayında. Ve sonra da istifa etti, ‘istifa ettirildiği’ yazıldı, çizildi. Bilemiyorum iç yüzünü. Bir evvelki örnekteki üzere tekrar telaffuz dışı bir durumu, tahminen şuurlu olmasa da, öfkeyi algı evrenimize sokuverdi. Burada da demin senin söylediğin üzere devlet tarafından çizilen çerçevenin dışına çıktığı için tahammülsüzlükle karşılandı ve kurumundan ayrılmak durumunda kaldı. Yani bu türlü iki enteresan örnek yaşandı. Öte yandan bunlar sanırım istisnai örneklerdi. Kural olan, ‘devletimiz çalışıyor’ söylemi o denli değil mi? Devlet herkese daha birinci günden ulaştı. AFAD’ın açıklamasında biliyorsunuz. Birinci gün her enkaza ulaşıldığı söz edildi. Gerçekleri çarpıtmak, yanlış ya da eksik yansıtmak bu türlü durumlarda çok tehlikeli. Zira iki gün bölgeye gidilemediği bilinen bir gerçek artık. Yani çizmesi beklenen çerçevenin aslında bayağı çizildiğini düşünüyorum ben. Ulusal kanallar nezdinde yani.
Bir not daha ekleyeyim ondan sonra bırakayım kelamı. O da tahminen bizi kutuplaşma konusuna götürecek. Ben muhalif olarak tanım edilen kanalları daha fazla izleme eğilimindeyim. Bu kanalların nitekim de daha âlâ olmalarını beklerdim. Beklerim yani. Zira bir tarafa bakıyorsunuz, yani terazinin bir kefesinde her şey çok düzgüne gidiyor. Devletimiz güçlü, halledeceğiz, yaraları saracağız retoriği. Öbür tarafta ise her şey çok berbat. Devlet genel olarak, amiyane tabirle, ‘çuvalladı’. Bütün her şey bundan ibaret. İşte her şeyin sorumlusu ‘siyasal iktidar’ retoriği. Her ikisinde de yanlışsız boyutlar olabilir. Burada pek çok toplumsal durumda olduğu üzere aslında grinin farklı tonları kelam konusu. Misyonunu yapmayan, ihmal eden yasalar karşısında sorumludur elbette, buna bakılır. Fakat benim burada dikkat çekmek istediğim bahis toplumsal kopuş. Ortadaki boşluk. Bu da çok rahatsız edici. Bu da kayda geçmesi gereken bir şey üzere geliyor bana.
YARIN: Zelzele ve çocuklar, afet pornografisi..
