Madenin ve Madencinin Yazgısı: ‘Siyah akar Zonguldağın deresi’

1939-1945 yılları ortasında faşizmin saldırganlığıyla dünya ateşe atıldı, kana bulandı. Türkiye o savaşın dışında kalmayı başardı. Lakin savaş şartlarını iliğine kemiğine dek her şeyiyle yaşadı. Zonguldak yöresi beşerinin kendi lisanına çevirerek, kelle fiyat; kelle parası dercesine “kellefiyet” olarak anacağı “mükellefiyet” uygulaması, bunlardan yalnızca biridir. Yükümlülük, zarurî çalışma maddesiyle 1940’lı yıllarda köylerden neredeyse çocuk yaştakiler yerine nazaran dipçik zoruyla ocağa indirilmektedir.

Madene inmeyenler de onun yan tesirlerinden kurtulamaz, mesela veremden!

Behçet Necatigil 1941’de Zonguldak Çelikel Lisesi’ne öğretmen olarak atanmasaydı ciğerden yaralı iki genç şair adayı; Rüştü Onur ve Muzaffer Tayyip Uslu’nun ismini tahminen de kimse duymayacaktı. Devrek 1920 doğumlu Rüştü Onur’un ömür serüveni yalnızca 22 yıl sürebilmiştir, 1924’te İstanbul’da dünyaya gelen M. Tayyip Uslu’nunki ise 24 yıl. İkisinin de ciğerleri kentin nemine, kömür tozuna dayanamamıştır. M. Tayyip veremle tanışmasını şöyle şiirleştirir:

KAN

Önce öksürüverdim
Öksürüverdim hafiften
Derken ağzımdan kan geldi
Bir ikindi üstü durup dururken
Sıkıntıyı o saat anladım
Anladım fakat, iş işten geçmiş ola
Şöyle bir etrafıma baktım,
Baktım ki yaşamak hoştu hâlâ
Mesela gökyüzü
Maviydi alabildiğine
Beşerler dalıp gitmişti
Kendi âlemine…

Okul, sıra, şiir arkadaşı Muzaffer Tayyip’le Rüştü’nün yazgıları da ortaktır. Veremle boğuşsalar da sanatoryuma yatma, tedavi olma imkanı yoktur ikisinin de. Vefata yazgılı. Kentten çekip gitmek-kurtulmak isteseler de çakılıdırlar oraya. Rüştü Onur bu hale “nostalji” diyecektir:

Nostalji

Sen aziz şehrim

Uykusuz yaşadığımı bilmelisin

Bütün işçilerin

Saçak altında uyuduğu bir saatte

Ben mızıka çalarak geçiyorum sokaktan

Sen aziz şehrim

Ellerim gözlerim kadar benimsin

Yılmaz Erdoğan’ın kaleme alıp yönettiği ve oynadığı Kelebeğin Düşü filmine bahis olan şairlerin serüveni, Zonguldak için, Zonguldaklı için olağandır.

Onların akabinde 1945’te bir öteki öğretmen – şair uzunluk gösterir kentte: İlhan Berk. “Zonguldak bana insanlara yığın gözüyle bakmamamı, sınıf kavramını, toplum yapılarını, insan münasebetlerini öğretti” diyen Berk’in izlenimleri şiirini de tesirler.

YANARTAŞ VE SONRASI

1937-1943 yıllarında Ereğli Kömür İşletmeleri’nde çalışan Mehmet Seyda, madencilerle ilgili izlenimlerinden üç hikaye kitabı çıkarmıştır: Zonguldak Hikayeleri (1962), Başgöz Etme Zamanı (1963), Anahtarcı Salih (1969). Yanartaş romanı ise yarı belgesel/yarı otobiyografik anlatı niteliğindedir.

Romanın başkişisi Osman Güralp’in 1937’de Kömür İşletmeleri Muhaberat Servisi’nde misyonlu olarak Zonguldak’a gelmesi, evlenmesi, karısını aldatması, meyhane muhabbetinde ettiği laflar üstüne konutunun aranması, yasak yayınlar nedeniyle tutuklanması ve özgür kalması, romanın birinci cildini oluşturur. Bunların eşliğinde Zonguldak ve kömür olgusu da dokümanlarla, gerçekçi bir tavırla nakledilir.

İkinci ciltse Osman’ın askerlik yıllarıdır. İkinci Dünya Savaşı-Milli Şef Periyodu ülke ve kent panoraması verilir. Fişlenmiş – sakıncalı asker/bireyin serüvenini mevzu eden cilt, “artık ‘yanar taş’ yalnızca kömür değildir; büyük insanın tutuşturduğu bütün Dünya ve Dünyanın yaktığı küçük insan’dır” tümcesiyle açılır. Yüzbaşı kontrolünde eşiyle görüşen Osman, tanınmaz haldedir. Roman, bayanın şaşkınlığıyla, “ne olmuşsun böyle” sorusuyla noktalanır. Toplam 696 sayfalık Yanartaş 1970’te yayımlanmış, tıpkı yıl TRT Roman Muvaffakiyet Ödülü’nü kazanmıştır.

Yolu Ereğli Kömür İşletmesi’nden geçen bir öteki renkli kişilik de Levent Ağralı. 1955’den emekli olup kentten ayrıldığı 1980’e dek tıpkı vakitte Zonguldak Deniz Kulübü’nde piyanistlik yapmış, mahallî yayın organlarında yazmıştır. Vazifesi gereği yaptığı kömür ocağı seyahatlerindeki tanıklıklardan hareketle kaleme aldığı Göçük, Milliyet Gazetesi roman yarışında ödül kazanmış, 1976’da yayımlanmıştır.

Pansiyon Huzur’la 1974 Milliyet Roman Yarışması’nda ikici olarak ismini duyuran İrfan Yalçın, 1979’da yayımlanan Ölümün Ağzı’nda yakın geçmişin görünmeyen gerçeğini; Mükellefiyet devrinde yaşananları gün yüzüne çıkartacaktır.

Osmanlı’dan Cumhuriyet’e devrolan “müstemleke”-sömürge halinin doğurduğu mükellefiyet, 1940’da bu defa “savaş koşulları” nedeniyle bir kere daha yöre beşerinin canını alacaktır. Yalçın, doğduğu kent başta olmak üzere kömür ocağı bölgelerinde yaşayanlara savaş gerekçesiyle 27 Şubat 1940′ta getirilen, savaş sonrası 1 Eylül 1947′ye dek süren zarurî çalışma yükümlülüğünü; “iş mükellefiyeti”ni edebiyata taşıma münasebetini “Yazarın Notu” olarak kitabın birinci sayfasında açıklamaktadır:

“Eğer bir gün ‘acı’nın tarihi yazılırsa, İkinci Dünya Savaşı yıllarında Zonguldak Kömür ocaklarında ‘işçi mükellefiyetinin, kısaca ‘mükellefiyet’in de kelamı edilir herhalde. ‘Mükellefiyet’, ‘yükümlülük’ manasına gelen Arapça bir sözcük, Zonguldak maden köylerinde ‘karabasan’la eş manalı bir sözcük olup çıkmıştır adeta. Bugün bile, buralarda yaşayan genç-yaşlı her köylü, bu sözcüğü duyar duymaz, irkilir, bu sözcükten acı duyar.

İkinci Dünya Savaşı yıllarında, Zonguldak kömür ocakları etrafında yaşayan erkek köylüler “işçi mükellefiyeti” ismi altında zorla çalıştırılmışlardır. … Yıllar evvel konuştuğum yaşlı bir madenci bu uygulanışı şöyle anlatmıştı: ‘Yük taşıyan bir hayvan huysuzlanıp gitmezse sahibi döver onu. Ancak ne kadar döverse dövsün onu yaralamak, sakat bırakmak, öldürmek gelmez içinden. Şöyle diyelim istersen: Kilimin ya da halın var bir. Asmışsın ipe, durmadan vuruyor, tozunu alıyorsun. Yüreğinde bir yer, her sopayı vuruşta, yaralayıp berelemekten korkar eşyayı. Bu türlü sakınmalardan bile uzaktık ‘mükellefiyette’ işte biz! Bir hayvan, bir eşya kadar bile kıymetimiz yoktu nedense. Ayağı kırılan ocak katırı, yiten bir kazma, bizlerin vefatından daha çok üzerdi başımızdakileri. Zira ocakta çalışan katırlar az bulunuyordu. Ancak bize gelince karıncalar kadar çoktuk biz!

Ölümün Ağzı’nı, maden ocaklarında can vermiş, sakat kalmış, ‘maden’in bütün sıkıntısını çekmiş, lakin hiçbir vakit insan onuruna yaraşır biçimde yaşatılmamış tüm işçilere adayarak, onların önünde hürmetle eğiliyorum.”

Yalçın, bir yanıyla Ahmet Naim’in müsaadeden gitmiş, 1970’lerin ikinci yarısında katır sırtında köy köy gezerek 1940’lı yıllarda “mükellefiyet”i şahsen yaşayanlarla görüşmüştür. Onların lisanını, telaffuzlarını yazıya taşıyarak belgesel roman tekniğini kullanmıştır:

“Yollarda çalışıyoruz, taş kırıyoruz. Tünel açıyoruz. Mevtin içinde büyük büyük oluklar açıyoruz durmadan. Kar yağıyor kirpiklerimize, gözlerimizin içine. Balyozların sapı avucumuzda donup kalıyor. Üşümek değil bu, can çekişmek. O denli durup dururken başlıyoruz ağlamaya. Kırbaçlı adamlar var sağımızda solumuzda. Ağlamak yasak. Kim ağlarsa, iniyor kırbaç başına. Midemize bir şey girmiyor pek. Çoğumuz hasta. Ölenler var.”

Ölümün Ağzı, 1980 Türk Lisan Kurumu Ödülü’nü kazanmıştır.

KIVIRCIK YA DA KURBANLIK KOYUNLAR DİYARI

3 Mart 1992’de, Kozlu’daki grizu patlamasında can veren 263 madenciden birçoklarının cesedi bile çıkarılamamıştır ocaklardan! Yörede uzun yıllar öğretmenlik yapan Behçet Kalaycı’nın madeni ve madencileri bahis eden romanı Kıvırcık da yayımlanacaktır. Osmanlı’dan beri süregelen yabancı/yerli ortaklı işletmeler periyodundan beri süregelen resmi ya da fiili mükellefiyeti işaret etmektedir Kıvırcık.

Çocuk denecek yaşlardan itibaren ocaklara inen, kömürün ve ekmeğin peşine düşen bölge insanlarının gerçeği, onların daimî “mükellefiyet” altında olduğunu ortaya koymaktadır.

Ocak 2013’de yeniden Zonguldak – Kozlu’da sekiz emekçinin öldüğü grizu patlaması, 2014’de Soma vahşeti… ve artık Amasra’da süregiden mevt mükellefiyetleri; maden çalışanını kurbanlık koyun yapmaktadır. Roman, ismini bu hakikaten almaktadır.

Yerine nazaran rüşvetle işe girilen kömür ocağında ustabaşı, kontrolör, mühendis… tüm amirlere daimî, şartsız itaat, ocağın temel kuralıdır. Vardiya başı, ocağa inmeden, çalışana ağzını açmasını emreder, açılan ağza tükürür, tükürük yutulur. “Kıvırcık”; uysal koyun olmak, ocaktan ekmek çıkarmanın baş şartıdır.

Kalaycı, 15 günü kömür ocaklarında, 15 günü köyünde geçiren yarı madenci/yarı rençber insanların serüvenini, öteki müelliflerden farklı olarak gündelik yaşantılarına da genişçe yer vererek anlatmaktadır.

GRİZU’DAN BÜYÜK YÜRÜYÜŞ’E

Daha evvel de belirttiğimiz üzere, Ahmet Naim’in 1934/67 ortası, araştırma-röportaj-öykü formunda yazdıkları o tarihten beri kömür sorununa yönelen herkese kaynaklık etmiş görünüyor.

Doğrudan tanıklık ve yöre dışından bu alanda kalem oynatan nadir isimlerden biri Muzaffer Oruçoğlu. Bugüne dek kömür/madenci bahsinde yazılanlara kendi kurgusunu da ekleyerek, 2006’dan 2011’e beş yılda dört cilt, toplam 1700 sayfayı bulan bir külliyat ortaya çıkartmıştır: Grizu. Anlatı, birinci kömür ocaklarından, mükellefiyetlerden emekçi sınıfı hareketinin vurularak öldürülen birinci kurbanları Satılmış Zirve ve Mehmet Çavdar’ın düştüğü 1965 madenci direnişine dek uzanmaktadır.

Burada bir ayraç açarak 1965’in Türkiye emekçi sınıfı tarihinde de, kent tarihinde de dönüm noktalarından biri olduğunu anımsatmak gerekir.

Ereğli Kömür İşletmesi’ne bağlı Gelik, Kilimli, Karadon, Çaydamarı ocaklarında çalışan emekçiler, yevmiye artırımı dağıtımındaki eşitsizlik nedeniyle 10 Mart 1965’de iş bırakmıştır. Valinin jandarma eşliğinde madene gelip personellerle görüşmesi sonuç vermemiş, direniş öbür ocaklara da yayılmıştır. 12 Mart günü askeri birlikler Kozlu’ya sevk edilmiş, toplu haldeki emekçilerin üzerine ateş açılmıştır. Satılmış Zirve ve Mehmet Çavdar burada hayatını kaybetmiştir.

Fazıl Hüsnü Dağlarca 1500 emekçinin katıldığı direniş ve vefatlar üzerine Zonguldak Ağıtı’nı kaleme almıştır:

Bir kömür, bir uzak, bir kara, bir derin,
Ellerin, yeraltında yitmiş kocaman ellerin.
Yıllarca çalışırsın, gündeliğin on lira,
Açsın, susar kuyular bağıra bağıra
Ko yamyassı ayakların balçık toprağa girsin,
Kim yürürse öldürürler bilirsin.
Zonguldak meyyit iki gecede gecede canlı bir,
Zonguldak bir Türkiye, bir aç Türkiye değil midir?

***

Soru bugün de geçerli!

Bir diğer ırmak anlatı, tekrar Zonguldak/Devrek doğumlu Metin Köse’ye ilişkin. Mükellefiyet’le (2010) başlayan dizi Göl Dağı’yla (2012) sürmüş, 1965’den sonraki en büyük madenci direnişiyle; 1991’deki Büyük Yürüyüş’le tamamlanmıştır (2014).

Üçlemenin birinci satırları, müellifin çıkış noktasını-sorunsalını da ortaya koymaktadır:

“Birgün, bir yerde, biri çıkıp -Uğradığın zulüm, 140 yıl sonra da olsa kesinlikle tarihle yüzleştirilecek!- dese eminim inanmazsınız. Zulme uğrayanlar -ki; başta bu satırları yazan ve okuyan olmak üzere- birgün, bir yerde, büyük bir yüzleşmenin olacağına yürekten inanırlar. Ve o inanç, insanı ayakta fiyat.”

***

Kara-kanlı tarihin son bulması için evvel zulmün ismini koymak gerekir. Burada anılan bir avuç müellifin yaptığı üzere.