Antik Çağ’da madenci köleler

1972 yılında Atina agorasında bir kuyudaki hafriyat çalışmaları sırasında ele geçen 13 4 Batıkent escort bayan x 5cm boyutlarındaki ince bir kurşun levhadaki Yunanca yazıtta Khalkeion isimli bir bronz döküm atölyesinde çalıştırılan Lesis ismindeki kölenin annesi ile Ksenokles ismindeki birine yazdığı mektupta yer alıyordu bu yardım daveti Lakin o denli anlaşılıyor ki mektup adresine gönderilmek yerine bu kuyuya atılmış ve büyük ihtimalle Lesis in yardım davetleri da karşılıksız kalmıştı Lesis bir bronz döküm atölyesinde ağır şartlarda çalıştırılan genç bir köleydi doulos ve efendileri despotos onu atölyedeki acımasız birinin buyruğuna vermişlerdi Umutları tükenmek üzere olduğu anlaşılan Lesis bir yolunu bulup bu mektubu bir kurşun levha üzerine yaz dır mış ve annesine göndermişti lakin başka taraftan onu adresine ulaştırmayı vaat eden kişinin fikrini değiştirip mektubu içinde ele geçtiği bu kuyuya atmış olması büyük bir olasılıktır Her ne kadar Lesis in bu mektubu emeline ulaşamasa da kölelere karşı işlenen insanlık hatalarına dair bir feryadı 2400 yıl sonraya ulaştırması açısından çok kıymetli

Aslında bu noktada köle ve efendiyi tanımlayan iki Yunanca söz doulos köle ve despotos a efendi daha yakından bakmak kölelik konusunu anlamak için değerli olacaktır Bugün Türkçe de de kullandığımız ve TDK sözlüğüne nazaran 1 Bir ülkeyi zora ve baskıya dayanarak yöneten kimse 2 mecaz Her istediğini ve dilediğini yaptırmak isteyen kimse Tiran manalarına gelen despot sözü Yunanca despotos sözünün lisanımıza Fransızca üzerinden geçmiş halidir Hasebiyle bir efendinin yani despotun olduğu yerde hiç elbet köleliğin de olması kaçınılmazdır Bilhassa antik devirdeki köle kaynaklarına baktığımızda bu açıkça görülmektedir

Savaşlar Yunanlar ve Romalılar tüm barbar kavimlerin köle olmak üzere yaratıldıklarına inanırlardı Bu nedenle savaşlarda ele geçirdikleri esirler köle olarak alınıp satılabilirdi

Korsanlık ve haydutluk Roma periyodunda bilhassa doğu Akdeniz kıyılarında yuvalanan korsanlar ellerine geçirdikleri gemilerin mallarına el koyarlar ve gemide bulunan tüm yolcu ve tayfaları köle pazarlarında satarlardı Misal halde haydutlar da yetişkin insanları çocukları bebekleri ve hatta diğerlerine ilişkin köleleri bile kaçırıp köle pazarlarında satarlardı

Mahkeme kararı ile kölelik Bilhassa Roma İmparatorluk devrinde ağır kabahat işlemiş olan özgür Romalılar mahkemelerde ağır işlerde çalışmaya mahkûm edilebiliyor ve bu cezayı alan şahıslara ceza kölesi ismi veriliyordu

Terkedilen ya da köle olarak satılan çocuklar Roma kanunları bir sebeple istenmeyen çocukların satılmasına ya da terkedilmesine müsaade vermekteydi Bu çocuklardan birini alan kişi onu istediği halde eğitir ve büyüdüğünde köle olarak kullanabilirdi

Borç yüzünden köleleşme Bilhassa makus mevsimleri izleyen kısıtlı eser küçük toprak sahiplerini yahut yarıcıları gün geçtikçe fakirleştiriyor ve borçlarını ödeyemez duruma getiriyordu Bu borçlar karşılığında da bedenlerini rehin gösteriyorlardı

Efendilerin konutunda doğan köleler Gerek kölelerin birbirinden gerekse efendilerin köle bayanlarla olan alakaları yahut efendilerin köle bayanlara tecavüzü sonucunda dünyaya gelen çocuklardı

Özünde Antik Çağ da kölelik efendi pozisyonunda olan daha güçlünün zayıf olan üzerinde tahakküm kurmasına dayanıyordu ve güçlü olana despot deniyordu Zira güce sahip olanın ona sahip olmayan üzerinde hakimiyet kurması kaçınılmaz bir sonuçtur Bilhassa de iş gücüne sahip olmanın rahat bir hayatın ön şartı olduğu periyotlarda

‘DOULOS’ VE TÜRKÇE’DEKİ ‘DUL’

Diğer taraftan Türkçe köle manasına gelen Yunanca doulos sözü her ne kadar Yunanca üzere görünse de söz aslında kök kaynağı ve tarif olarak Türkçe dir Yunanca sözde os Yunancanın eril takısıdır ve söz kök olarak doul dul dan oluşmaktadır Türk lehçelerinde aslen tu l tol biçiminde karşımıza çıkan dul sözcüğünün Oğuz kümesi lehçelerinde baştaki ünsüzü t d ye dönüşmüş sözün uzun ünlüsü de kimi Türk lehçeleri dışında Türkmen Türkçesi gibi kısalmıştır Sözün kelamlık manası da ekseriyetle eşini kaybetmiş bayan yahut erkek biçimindedir Bu genel mananın dışında mecazi olarak
yas matem ve sahipsiz kimsesiz manaları da karşımıza çıkmaktadır ki bunlar da kelamlık manasıyla ilintilidir Dul tul sözünün yaygın olmayan hatta tahminen pek çok Türk lehçesinde karşımıza çıkmayan dikkat cazip manası Kırgız Türkçesinde görülmektedir Ölen kocasının tasviri resmi olup karı koca yatağının üzerinde asılırdı ki bu tasvirin altına oturup kocası için sağu sağardı

Benzer bir manası Kazaklarda da görmekteyiz tul Ölen adamın suretini biçimini maskesini yapıp ona elbise giydirip mesken içinde oturtmaktır Bu cansız surete bakan eşi kırk gün boyunca saçlarını açıp yüksek sesle ağlayarak yas meblağ Sahipsiz başıboş kalmanın belirtisi olarak ölen adamın eşyaları tul lanırdı yani ölen kişinin eşyaları yaşadığı yer vb mateme dâhil edilirdi mesela ölen kişinin atının kuyruğunu kesip elbiselerini atın üzerindeki eyere sermek Hasebiyle ölen erkeğin eşi de kocasının vefatından sonra yas tuttuğu için tul dul olurdu Yunanca daki köle manasına gelen doulos un eril bir söz olması da eski Türkler deki tul dul un yalnızca erkeğin vefatıyla ilgili bir süreci tanımlıyor olmasından kaynaklanıyor olmalıdır Öbür taraftan birçok antik muharrir köle ler doulos ile Türklerdeki bir cenaze uygulaması olan tul dul ortasında bir benzerlik kurar lakin elbette bu benzerlik kavramsal manadadır

‘BİRÇOK ARAÇLAR PAHASINDA BİR ARAÇ ‘

Aristoteles Siyaset isimli yapıtında Köle öbür rastgele bir uşak üzere canlı bir yaratık olduğu için birçok araçlar kıymetinde bir araçtır Zira her aracımız Daidalos un yaptığı heykeller ya da ozanın ‘kendiliklerinden ilahların toplantısına girerler’ dediği Hephaistos un tekerlekli sehpaları üzere biz söyleyince ya da gerektiğini kendisi görerek işlerini yerine getirebilseydi diyelim dokuma tezgâhının mekiği zaten gidip gelse lirin mızrabı
kendiliğinden çalsaydı o vakit ne yapımcıların emekçiye gereksinmesi olurdu ne de efendilerin köleye der

Homeros Troya Savaşı nı anlattığı destansı yapıtı İlyada da yenilmek üzere olan Troyalı Aeneas ı savaş alanından çekip alan Apollon un onun yerine koyduğu Aeneas ın tıpkısı bir yapma adamdan bahseder

Gümüş yaylı Apollon yaptı Aineias ın tıpkısını
Yaptı tıpkı silahları kuşanmış bir adam
Troialılarla tanrısal Akhalar bu yapma adamın çevresinde
Sığır derisinden hoş çemberli kalkanlarını
Paraladılar birbirlerinin göğüsleri üzerinde Homeros İlyada 5 449 453

Yine İlyada nın ilerleyen kısımlarında Homeros bu sefer ilahların demircisi
Hephaistos un iki yardımcısından bahseder bize

Efendilerine yardım ediyordu altından iki uşak
Bunlar benziyordu canlı kızlara
Akıl vardır onların içinde
Sesleri vardır onların güçleri
Ölümsüz ilahlar vermiştir onlara iş görme gücü
Efendilerinin iki yanında gidiyordular seke seke Homeros İlyada 18 416 421

‘GECELİ GÜNDÜZLÜ ÇALIŞARAK BEDENLERİNİ ÇÜRÜTÜRLER’

Bu satırlarda anlatılan adamlar ve kadınlarla yaşayan şahıslardan çok yaşayanların yerine geçen kuklalarından bahsedilmektedir Elbet bu kuklalar sahiplerinin konutunda onların yerine geçip onların yapması gereken işleri yapan köleler olarak karşımıza çıkar Öbür taraftan kölelerin antik uygarlığa yaptıkları katkılar günümüzdeki makinaların ömrümüze yaptıkları katkılarla karşılaştırılabilir zira antik devirde köle demek istenildiğinde alınıp satılabilen ömrünü tüketinceye kadar hizmet eden ve fonksiyonunu tamamlayınca bir kenara atılabilen bir mal demekti

Şüphesiz köle kümeleri ortasında en zoru madenci bir köle olmak yahut madenlerde kölelik yapmaktı Bu zorluğu girişte bahsettiğimiz madenci köle Lesis in mektubu aslında göstermekte lakin antik müelliflerden olan ve yapıtını MÖ 60 30 yılları ortasında yazan Diodoros Siculus un şu satırları da bu açıdan zikredilmeye bedeldir

Maden köleleri efendilerine büyük karlar sağlamaktadır lakin bunlar geceli gündüzlü yeraltında çalışarak bedenlerini çürütürler Birden fazla oradaki berbat şartlar yüzünden ölmektedir Onların işinde paydosa ve dinlenmeye yer yoktur Onlar şeflerinin düdüğü ile bahtlarına katlanmaya zorlanmakta ve bu sefalet içinde ömürlerini tüketmektedirler Fakat tekrar de kimileri bu eziyetten kurtulma umudunu yitirmezler ve uzun müddet direnirler Katlandıkları eziyetlere bakılırsa vefat onlar için daha makbuldür

Diğer taraftan madenlerde çalışan kölelerin bahtı de meçhuldü Birçoğu yeraltında prangalar içinde güneş ışığından ve pak havadan mahrum olarak çalışıyordu MÖ 413 te Sicilya ya yapılan ve bir felaketle sonuçlanan sefer sırasında bir Atina ordusu Romalılar tarafından ele geçirilmiş ve Atinalı 7 bin savaş mahkumunun tümü Sirakuza taş ocaklarında çalışmaya zorlanmıştı Ne var ki koşulların zorluğundan ve kötülüğünden vakitle onlardan biri bile hayatta kalamadı

Maden personelliği için özel bir yetenek gerekmediğinden bu işte daha çok savaş esirleri kullanılmakta bunun yanı sıra mahkemeler de özgür yahut köle olsun hata işleyen şahısları madenlerde çalışmaya mahkûm edebilmekteydiler Ayrıyeten bu tıp köleliğin zorluğunu gösteren bir öbür öge da maden ocakları üzere ağır işlerde çalışan kölelerin büyük bir kısmının azat edilmelerinin çok mümkün olmamasıydı

Diğer taraftan madenci köleler ortasında işin teknik bölünüşü de gözlemlenebilir Metalürji atölyelerinde kimileri demiri döverken bazıları işliyor bazıları de su veriyordu Yapımevlerinde hem köle hem de özgür personel kullanılırken maden çıkarma işlerinde sırf köle kol gücü kullanılıyordu Yunanistan ın Attika bölgesindeki ünlü Lavrion madenleri ve burada çalıştırılan köleler antik çağdaki madenci köleler ve koşulları konusunda en hoş örneklerden biridir Buradaki köleler 40 metre derinliğe kadar iniyorlardı ve kuyulardan kayalara oyulmuş yatay galerilerle gümüş madenlerine gidiliyordu Her galeriyi on iki saatte bir değiştirilen madenciler kazmayla açıyorlardı böylelikle 24 saat çalışarak ayda fakat 10 metre ilerlenebiliyordu Bel ve kürekle çıkartılan maden bir sepete konup galerilerden kuyu ağzına sürükleniyordu galerilerin yüksekliği bir metreyi geçmediği için bu işi daha çok çocuklar ve yeniyetmeler yapıyorlardı Sepetlerdeki maden kölelerin çalıştırdığı vinçler yardımıyla üst çıkartıldıktan sonra değirmentaşları ve dibeklerde ufalanıyordu Bayan ve çocuklar gümüşü kurşundan ayırmak için içinden suyun aktığı mermer havuzlarda madeni yıkıyorlardı Maden büyük fırınlarda eritiliyor ince uzun külçeler halinde dökülüyor çocuk ve yaşlı köleler tarafından demet halinde bağlanan külçeler katır sırtında Atina ya gönderiyorlardı Preslenerek levha haline getirilen kurşuna köle sahibinin damgası vuruluyordu Kömür ve ısınma odununu Lavrion madenine göndermek için yol döşenmişti Küme halinde çalışan köleler bilhassa Lavrion gümüş madeninde çalışanlar berbat şartlar altında yaşarlardı

Madencilik tarihin her etabında her vakit hayli kârlı bir faaliyet olmuştur ve antik Yunanistan da bu hususta bir istisna değildi Madencilikten elde edilen kârlar madenlerde çalışmanın riskleri kadar büyüktü ve bu nedenle de Atinalıların bu kadar tehlikeli bir
iş için köle çalıştırmaları şaşırtan değildir Yalnızca gerçek madencilik faaliyetinden değil
aynı vakitte köle emeği sağlayabilenler yani köle satıcıları tarafından da büyük kârlar
elde edilmişti MÖ 5 yüzyılda siyasetçi ve general Nicias ın madenlerde çalışması için bin
kadar köle sağladığını yılda 10 talent yani sermayesinin yüzde 33 üne denk bir gelir elde
ettiği antik kaynaklarda belirtilmektedir

BAŞKA TÜRLÜ BİR KÖLELİK

Antik Yunan da MÖ 7 yüzyılda köle sayısında artış meydana gelmiştir Bunun en kıymetli sebebi gelişen Yunan endüstrisidir Makineleşmenin olmadığı bu sistemde kol gücüne gereksinim vardır ve işte bu üzere sebeplerden ötürü da köle Eski Yunan da göz gerisi edilemeyecek bir olgu olarak ortaya çıkmıştır Gerçekten üstte kölelerin antik uygarlığa yaptıkları katkıların günümüzdeki makinaların hayatımıza yaptıkları katkılarla karşılaştırılabileceğini belirtmiştik Lakin antik devirde köle makinenin kendisi iken hatırlayın sahibinin yerine geçen bir kukla makine tul dul idi günümüzde ve gelecekte bu robotlara karşılık gelmektedir Bu noktada robot sözünün TDK sözlüğündeki manasına baktığımızda 1 isim Muhakkak bir işi yerine getirmek için manyetizma ile kendisine çeşitli işler yaptırılabilen otomatik araç 2 isim mecaz Diğerinin buyruğu ile iş yapan kendi akıl ve iradesini kullanmayan kimse manalarına geldiğini görmekteyiz Aslında her iki mana da antik devirdeki köleleri tanımlamaktadır adeta yani douloi u

Günümüzde ise emeğiyle hayatını sürdürmek için üretim sürecinin bir modülü haline gelen insan diğer tıpta bir köleliğin konusu olmaya başlamaktadır Davranışsal olarak her iki manasıyla da bir robottan farkı olmayan günümüz insanı hayatını devam ettirebilmek için vaktini emeğini ve hatta vücudunu işverenine sermayeye sahip para karşılığı rehin bırakmakta ferdi borçlanmalar ile de bu kaçınılmaz hale gelmekte yahut getirilmektedir Bunun en net örneğini bugün ülkemizdeki neoliberal iktidar siyasetleri sonucu topraklarından kopartılan milyonlarca üreticinin kentlerde düşük fiyatlı teminatsız ve tehlikeli iş şartlarında çalışmaya başlaması oluşturmaktadır İşinden edilen fakir çiftçiler kentlerde ya işsizler ordusuna katıldı ya da ucuz işgücü haline getirildi Kırsal alanlarda tarım yerleri maden ve taş ocaklarıyla doldu Tarımdan kopartılan çiftçilere dayatılan tek çalışma alanı da bu teminatsız iş alanları oldu 13 Mayıs 2014 teki maden faciasıyla gündeme gelen Soma kömür madenleri de topraklarından koparılmış bu çiftçilerin neredeyse antik devirdeki kadar güç ve ilkel kurallarda aç kalmamak için çalıştığı hatta çalışmak zorunda bırakıldıkları teminatsız alanlardan birisiydi Somalı maden emekçileri 13 Mayıs öncesinde de 100 er lira karşılığında sendikaya üye yapılmışlar ve
sendika seçimlerinde ellerine tutuşturulan kapalı zarflarla zorla oy kullanmışlardı Öbür bir tabirle Somalılar toplu mukaveledeki haklarını bile bilmeyen maden çalışanları yahut öbür bir tabirle köleleriydi

Makineleşmeyle birlikte insanın ve emeğin de makineye dahil edildiği ve hatta makineleştirildiği bir devirde insanın durumu Aristoteles in kölelik kaidelerinden biri olarak yaptığı İnsan da olsa mülkün bir modülü olan kişi diğerine aittir tarifi içerisinde yer alır Bugünün insanı teknolojik yahut toplumsal her türlü makinenin yani mülkün içinde yer almaktadır Karşılığında bir fiyat yahut maaş alması onun köle niteliğini değiştirmemekte zira ömür ve çalışma kuralları uyguna gerçek değişmediği üzere aldığı ücret maaş vergi borç üzere metotlarla dönüştürülmektedir Unutmamak gerekir ki Antik
Çağ da da bilhassa madenci köleler diğerlerine kiralanıyor yahut fiyat karşılığı çalışmalarına müsaade veriliyordu lakin aldığı fiyat kölenin değil onun sahibinin oluyordu

Bitirirken tahminen de insanlığın kölelik tarihini özetleyen İhsan Ünlüer in ünlü
Spartaküs isimli şiirini burada anmak yerinde olacaktır Köleden serfe serften çalışana aslında medeniyetin vakitle ismi değişse de kölelerin omzu üzerinde nasıl yükseldiğini anlatır bize bu şiir

SPARTAKUS

Spartakus tu adım
ve kara Afrika dan zenci köleler taşıyan
Amerikan gemilerinde forsaydım
Çin Duvarı nın çamurunu
Mısır piramitlerinin hamurunu ellerimle kardım
ve her yıkılışında Babil kentini ben onardım
Hanibal Ahırlarımı uygun temizle dedi bana
Bendim
Ortaçağ Derebeyleri nin tarlasını süren
sığırlarını güden
ve ellerimle ördüğüm kale duvarlarının üstünde
Barbunya Şövalyesi nin oklarıyla ölen
satın alınan
öldürülen bir köleydim birincinin
sonra adım serf oldu
ve sonra canımı bağışlayan yasalar kondu
Atını tımarladım Sezar ın
ve aslan yürekli Rişar ın
uğruna öldüm Kral Septim Sever in

Septim Sever se beni hiç sevmedi hiç

Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü