Patates yiyenler ve 16 ton vicdan

16 Ton bir İngiliz madenci müziği Ümit Kıvanç bu müzikten esinlenerek 2011 de bir belgesel yapmış Tanıl Bora da 2021 Mayıs ında şarkıyı Van Gogh un hayatı ve Patates Yiyenler fotoğrafıyla ilişkiler kurarak madenlerdeki iş kazaları katliamları bahis alan bir yazı yazmış Kıvanç ın belgeseli kendi deyişiyle vicdan ve piyasaya dair insanlık tarihine ironik bir yaklaşım 16 Ton müziği ise madenci hayatının çarpıcı ironik kışkırtıcı ve her şeyiyle gerçek her şeyiyle gerçek anlatısı tıpkı Patates Yiyenler resmi üzere

VAN GOGH MADENLERDE

Hollandalı papaz Teodorus van Gogh un oğlu Vincent van Gogh 1853 de dünyaya geldi Üç kız iki erkek kardeşiyle din ve sanatla harmanlanan bir ortam içinde büyüdü Gelgitlerle dolu ömrü badire içinde geçti sanatçı olmaya karar verdiği vakte kadar çabucak her şeyde başarısız oldu Amcaları sanat simsarıydı Çok sevdiği ve daima dayanağını ardında bulduğu kardeşi Theo da o denli Kendisi de sanat simsarlığını denedi beceremedi Din adamlığı misyonerlik denedi beceremedi Hoş Sanatlar Akademisi ne girdi bitiremedi 27 yaşlarında depresyona girdi Âşık oldu karşılık bulamadı Sonra büyük umutlarla sanatçı olmaya karar verdi Den Haag da başlayan sanat ömrü 1880 lerde Paris te devam etti Paris sanatın merkeziydi büyüleyiciydi devrin birçok ünlü sanatkarı oradaydı Henri Toulouse Lautrec Paul Signac ve Gauguin le arkadaş oldu Monet Pissarro ve Sisley üzere sanatkarları yakından tanıdı ve diyalog kurdu O sıralarda Paris te olan iki bayan ressamı Berthe Morison ve Mary Cassatt ı tanıdı Bilhassa de Cassatt ın Japon gravürlerinden esinlenen işlerinden etkilendi

Van Gogh un hayatı boyunca sanata bakışını ve toplumsal sıkıntılar karşısında aldığı tutumu büyük ölçüde Borinage da geçirdiği vakitlerde edindiğini söylemek yanlış olmayacaktır Van Gogh un 1878 sonlarında yardımcı vaiz olarak geldiği Borinage Belçika nın Valon bölgesinde bir maden kasabasıdır Borinage da bulunduğu vakitlerde dünyevi işlerden kendini soyutlamıştı Maden ocaklarına inip personellerle birlikte oluyordu Çalışanların garantisiz ucuz işgücü ağır şartlar altında sömürülmesine şahit oldu Vincent bir Evangelist olarak Borinage kömür madenlerinde kendini fakirlere adadı Lakin bu insanların hayatları o kadar sorunluydu ki dini vaazlar anlamsız kalıyordu Van Gogh un yoksulluğu bir ibadet üzere yaşadığı anlaşılıyor Makûs şartlarda barınıyor ekmek ve suyla günü geçiriyor makûs yırtık ve yamalı giysiler içinde maden ocağındaki patlamalardan sonra yaralanan personelleri tedavi ediyor her şeyini fakirlerle paylaşıyordu Tüm bunlar Van Gogh u elbette bir aziz yapmadı Üstelik Protestan Kilisesi dini bir kişiliğe pek yakıştıramadığı Van Gogh la mukavele yenilememişti Van Gogh un dinle alakasının kökten değişmesine neden olan gelişmelerdi bunlar Sonraları yaptığı Nuenen de Eski Kilise Kulesi fotoğrafına atfen Theo ya yazdığı mektupta Arles Eylül 1888 Şimdi bu harabe bana bir dinin nasıl çürüyüp döküldüğünü ancak buna karşın tekrar de ne derece güçlü biçimde kurulmuş olduğunu gösteriyor Buna karşılık köylülerin yaşantısı ve vefatı ne derece sonsuzca tıpkı sistemde tomurcuklanır ve solar tıpkı kilise mezarlığının çimlenip çiçeklenmesi üzere Din öldü İlah yaşıyor diye yazmıştı

Bu gelişmelerden sonra Van Gogh 1880 Ağustos ayında ressamlığı meslek edinmeye karar vererek maden çalışanlarını çizmeye başlar Van Gogh un madenci kasabasında yaşadıkları ve gördüklerinin onda derin izler bıraktığı anlaşılıyor 1885 yılında da Patates Yiyenler fotoğrafını yapar

PATATES YİYENLER

Eskiz ve bilinen bir baskı fotoğraf dışında biri Amsterdam o bu ru Otterlo Devlet Mu zesi nde bulunan Patates Yiyenler in iki versiyonu vardır Amsterdam Devlet Müzesi ndeki fotoğraf bir kulübe ya da köhne bir meskenin odasında köylü yahut madenci ailenin yemek yemesini mevzu edinmiştir Küçük odada bir masanın etrafında ikisi bayan ikisi erkek ve gerisi dönük kız çocuğundan oluşan beş figür bulunmaktadır Erkekler tahminen de yorgun argın madenden konuta yeni dönmüştür Bayanlar ise tarla işlerinden sonra bir de mesken işleriyle uğraşmış ve topladıkları patatesleri pişirerek yemek hazırlamışlardır Mesken eşyalarını oluşturan çaydanlık çatal art planda raflar duvarda asılı bir saat ve fotoğraf çerçevesi tavana asılı gaz lambası ve sepetler fakir bir konutun içinin betimlendiğini ziyadesiyle hissettirmektedir Oda epeyce loştur Yetersiz ışık odanın kısımlarını net biçimde görmemizi engellemektedir Tek ışık kaynağı olan yağ lambası asıl vurgulanmak istenen fotoğrafın en değerli öğesi olan patatesleri görünür kılmıştır Masa üzerindeki tabak ve patateslerse epeyce aydınlıktır Kahverengi ve koyu yeşil tonların hâkim olduğu bu kompozisyonun verdiği his her günü benzeri formda yaşamanın dayanılmaz yüküdür Bu fotoğraftaki her bir öge ve figür kolay hatta pek çok sanat müellifinin dediği üzere berbattır Yer eşyalar ve beşerler kirlidir tıpkı vakitte Bilhassa de eller dikkat çekecek kadar kirlidir Torterolo ya nazaran Van Gogh bunu şuurlu yapmıştır Van Gogh kardeşi Theo ya yazdığı 20 Nisan 1885 tarihli mektubunda bu insanları bir lamba ışığı altında patates yerken topraklı ellerini tabağa uzatırken gösterdiğini bu yolla emeği ve dürüstçe ürettikleri yiyeceği yücelttiğini tabir eder

Van Gogh kardeşi Theo ya yazdığı diğer bir mektubunda Nuenen Temmuz 1885

Benim Patates Yiyenler deki figürlerimde birtakım yanlışlar konusunda Serret nin ciddiyet ve inançla bir şeyler söylediğini yazmıştın geçenlerde Buna verdiğim karşılıktan anlamış olman gerekir ki o acıdan ben de kendi kendimi eleştiriyorum lakin kulübeyi birçok gece loş lamba ışığında gördükten sonra edinilmiş bir izlenim olduğunu yağlıboyayla kırk kadar baş etüdü yaptıktan sonra yapılmış olduğunu da bilhassa belirttim hasebiyle sizinkinden değişik bir bakış acısından yola çıktığım açık seçik ortada Bir kazmacıda karakter olması gerekir diyeceğime öbür türlü özetliyorum fikrimi Bir köylü resmi köylü olmalı bir kazmacı fotoğrafta toprağı nitekim kazmalı diyorum o vakit bu fotoğrafların temelinde hakikaten bir çağdaşlık olabilir diyorum diye yazmaktadır

Ancak şu noktayı unutmamak gerekir ki köylüler personeller çıplak değil ve onları nü figürler olarak düşünmek muhakkak uygunsuz Ressamlar ne kadar çok köylü ve personel figürleri yapmaya başlarlarsa o kadar mutlu olacağım Kendi adıma yapılacak bundan daha yeterli bir şey bilmiyorum diye de ekler

Van Gogh dayanılmaz bir müşahede gücü ve sanatçı hassaslığıyla tanımlamalar yapmıştır Günümüzde tıbbi bir terim olan Premature Yaşlılık Sendromu tarifini Van Gogh hasta yahut ölmeye yatırılmış maden çalışanlarının başında dua okurken kullanmış Vaktinden evvel yaşlanan bu büyük insanlık için Yani gerçek olanla bağını koparmamıştır Van Gogh Evvelce kurguladığını tuvale geçirmiştir Kabalık ve nahoşluk üzere sanat konusu olmadan problemli görülen pek çok şey şuurlu olarak bu fotoğrafta yer bulur Bundan ötürü da yaşadığı periyotta ağır tenkitler almıştır Arkadaşı Von Rappard fotoğraf için Böyle bir çalışmanın ciddiye alınmayacağı konusunda bana hak verirsin umarım der van Gogh a Bu epey ağır yergi Van Gogh u derinden yaralamış olmalıdır

Resimden övgüyle bahsedenler de olmuştur Camille Pissarro üzere yaşadığı periyotta ünlenmiş değerli bir sanatkarın fotoğrafın anlatım gücünden çok etkilendiğini söylemesi çok değerliydi Devrin bir öteki değerli sanatkarı Emile Bernard Van Gogh un Hollanda da bulunduğu periyotta yaptığı yapıtları incelemiş Patates Yiyenler resmi için Bu karmakarışık fotoğrafta ürkütücü bir kulübenin içindeki zavallı insanların meyyit bir lambanın ışığı altındaki sofraları beni şaşkına çevirdi Ona Patates Yiyenler ismini vermiş lakin nahoş ve huzursuz bir ömrü anlattığı kesin demişti

J Berger on dokuzuncu yüzyılın sonlarında sanatkarın fotoğrafını yapacağı şeye karar vermesi için kabaca iki yolu olduğunu söyler Sanatçı ya kendini halkla özdeşleştiriyor böylelikle onların ömrünün kendisine bir husus dayatmasına müsaade veriyordu ya da bir ressam olarak kendi içinde bulmak zorunda kalıyordu konusunu Halk dediğimde burjuvazi dışında kalan herkesi kastediyorum der Berger e nazaran Elbette pek çok ressam onaylanmış bahisler listesine bakıp burjuvaziye buna nazaran hizmet ediyordu ancak Salon u ve Kraliyet Akademisi ni yıllar yılı dolduran bu ressamların hepsi bugün unutulmuş çok bağlılıkla hizmet ettikleri insanların ikiyüzlülüğünün kurbanı olmuşlardır Kendilerini halkla özdeşleştirenlere örnek olarak da Van Gogh ve Güney Denizleri ndeki Gauguin i örnek verir Bu sanatkarlar yeni hususlar bulmuşlar ve gördükleri bireylerin ömürleri ışığında eski bahisleri yenileştirmişlerdir Patates Yiyenler resmi de bu türlü yenilikçi bir fotoğraftır

G E Gürcanlı nın dediği üzere Patates Yiyenler tablosundaki işçiler büyük insanlıktı lakin fotoğrafta yanakları dolu dolu kıpkırmızı sağlıklı yüzler yoktu kara kömürün karalığı ve karamsarlığı üzerlerine yansımıştı Evet Soma da ölen 301 madenci de büyük insanlıktı Yeryüzü için yeraltındaydılar Bora nın Patates Yiyenler için dediği üzere 16 Ton müziğinin kelamlarının çağrıştırdığı emekçiler olmalı onlar Aziz Peter beni çağırma zira gidemem Ruhum şirkete zimmetli Patates Yiyenler çok uzak ülkeden değil Soma da 301 madencinin öldüğü vakitlerde kömür karası yüzleriyle vicdanımıza bakacak kadar bize yakındılar

On Altı Ton

Bazı beşerler der ki insan çamurdan yapılmıştır
Zavallı adamcağız kas ve kandan yapılmıştır
Kas ve kan ve deri ve kemikler
Zayıf bir zihin ve kuvvetli bir sırt

On altı ton yüklersin eline ne geçer
Daha da yaşlanıp daha da borca batarsın
Aziz Peter beni çağırma zira gidemem
Ruhum şirkete zimmetli

Güneşin ışıldamadığı bir sabah doğdum
Küreğimi alıp madene yanlışsız yürüdüm
9 numara kömürden on altı ton yükledim
Ve işveren da dedi ki vay be

On altı ton yüklersin eline ne geçer
Daha da yaşlanıp daha da borca batarsın
Aziz Peter beni çağırma zira gidemem
Ruhum şirkete zimmetli

Bir sabah doğmuştum hafif yağmur yağıyordu
Dövüşmek ve bela benim göbek adımdır
Bambu çalılığında bir anne aslan tarafından yetiştirildim
Hiçbir cırtlak sesli bayan beni hizaya sokamaz

On altı ton yüklersin eline ne geçer
Daha da yaşlanıp daha da borca batarsın
Aziz Peter beni çağırma zira gidemem
Ruhum şirkete zimmetli

Eğer beni karşıdan gelirken görürsen kenara çekil
Birçok adam çekilmedi birçok adam öldü
Bir yumruğum demirden öbürü çelikten
Eğer sağdaki halledemezse soldaki halleder

On altı ton yüklersin eline ne geçer
Daha da yaşlanıp daha da borca batarsın
Aziz Peter beni çağırma zira gidemem
Ruhum şirkete zimmetli
Tennessee Ernie Ford

Sanat Tarihçisi